Er zijn de laatste tijd een aantal publicaties verschenen over de eerste voetbalwedstrijd die in Nederland gespeeld zou zijn. Het zou een wedstrijd betreffen die in 1789 gespeeld zou zijn in Noordwijkerhout (Bosch, 2018 & NOS, 2018). De wedstrijd werd gespeeld door leerlingen van kostscholen. Kinderspel dus.
De beroering begon met een wedstrijd die in 1885 gespeeld is door de Enschedese voetbalclubs EFC en PW (Velden, 2018). Die wedstrijd zou de eerste voetbalwedstrijd in Nederland zijn geweest, maar er rees twijfel of de bewuste partij wel plaats heeft gevonden. Het zou kunnen dat de Tukkers niet tegen elkaar hebben gespeeld, maar op tour zijn gegaan naar Duitsland (Timmers, 2018). Zou kunnen natuurlijk, maar waarom die wedstrijd dan geen beroering heeft gewekt in Duitsland, maar wel in Engeland is een vraag die dan opkomt. Nieuwenhof schreef in 2014 namelijk: “Een Engelse krant – onduidelijk is welke – meldt op 26 september 1885 dat de voetbalfans in “the old country” niet bevreesd hoeven te zijn dat zij hun favoriete spel (“the grand old winter game“) helemaal voor zichzelf zullen moeten houden. Er is namelijk nieuws. In “the little town of Enschede, in Holland, the association game was introduced on September 6th last, and bids fair to become as popular as it has done in Lancashire.”
Wij gunnen de eerste voetbalwedstrijd op Nederlandse bodem natuurlijk graag aan de EFC PW 1885. Dat de voetbalgemeenschap zelf liever de eer laat aan een aantal scholieren in Noordwijkerhout is prima. Dat er in de achttiende eeuw is gebald in Zuid Holland tonen Luitzen en Zonneveld in ieder geval overtuigend aan in hun publicatie “Hoe Voetbal verscheen in Nederland” (2018).
Hoe dan ook is de eerste voetbalwedstrijd in ieder geval niet in 1879 in Haarlem, onder bezielende leiding van Pim Mulier, gespeeld. Dat verhaal, dat generaties lang als evangelie is gepredikt in Nederland, is intussen voldoende onderuit gehaald. Allereerst speelden de jongelui (het betrof weer scholieren) helemaal geen voetbal, maar rugby. Daarnaast is het verhaal vooral afkomstig van de heer Mulier zelf, die helemaal niet zo’n betrouwbare getuige bleek (Horn, 2004, Borst et al., 2017, Luitzen & Zonneveld, 2018). Aan de enorme verdiensten van de heer Mulier voor sport in Nederland doet dat overigens helemaal niets af.
We werden, in onze zoektocht naar het begin van rugby in Enschede, door de heer Ben Snijders, voorzitter van de EFC PW 1885, gewezen op een wedstrijd die in 1865 zou zijn gespeeld in Enschede. Dat prikkelt. Dat prikkelt genoeg om eens wat dieper in de geschiedenis van het voetbal te duiken. En wat blijkt; de wedstrijd in 1865 is een slecht bewaard geheim. “Some workers brought over from Lancashire to set up spinning mills at Enschede also brought soccer to the eastern provinces” (Murray & Murray, 1998). “Football was introduced in the Netherlands by English factory workers. The first recorded match took place in 1865 in the city of Enschede” (Gammelsaeter & Senaux, 2011). “In datzelfde jaar [noot: 1865] zijn Engelse textielarbeiders in Enschede met een football in de weer, hoogstwaarschijnlijk spelen zij rugby. Rond 1870 wordt op het Jezuïtencollege van Vianen een soortgelijk spel geïntroduceerd en op de Maliebaan in Den Haag spelen leden van de Engelse legatie met een football. De essentie van het spel is: elkaar het opvangen van de bal betwisten. Daarbij gaat het er vaak nogal ruig aan toe (is dus rugby)” (Nieuwenhof, 2014). “The first match was played in Enschede in 1865“ (Koopmans, 2015). “Travelling students were one point of entry into the Netherlands, for example, but in the eastern provinces football came via Lancashire workers at the spinning mills in Enschede” (Edelman & Wilson, 2017).
We weten in ieder geval deze hele eeuw al (of hadden kunnen weten) dat er al veel eerder in Enschede werd gebald, dan dat er in Haarlem werd gevoetbald. We hadden dat al veel langer kunnen weten. Borst et al. schrijven in 2017: “Buiten de hoofdstad wordt er zelfs al zo’n twintig jaar eerder gevoetbald, volgens Marcus Adriani Engels (1960) onder meer door personeelsleden van het Britse gezantschap in Den Haag die ter ontspanning af en toe een partijtje voetballen, en door textielemployés in Twente die uit Groot-Brittannië zijn overgekomen – met een voetbal in hun bagage – om de textielindustrie te helpen heropbouwen na de grote brand van Enschede in 1862.”
Die Marcus Adriani Engels hebben we er dus ook maar eens op nageslagen. En ja hoor: “De eerste maal dat er een voetbal op Nederlandse bodem rolde was omstreeks 1865, toen in ons land woonachtige Engelsen zich ermee bezig hielden. Dat waren textielemployé’s in Twente en personeelsleden van de Britse legatie in Den Haag, terwijl ook Jezuïtische scholieren, vermoedelijk echter geen Engelsen, in Vianen gevoetbald moeten hebben.” (Adriani Engels, 1960).
En nog eerder, in 1927, schreven Meerum Terwogt et al.: “Wel staat vast, dat er al heel vroeg in Enschedé gevoetbald is door de zoons van Twentsche fabrikanten, die op Engelsche kostscholen het spel hadden geleerd en het in de vacantie gingen spelen”. Dat legt de oorsprong van het voetbalspel weer in Enschede, maar het betreft nu weer kinderspel, en er wordt ook geen jaartal gegeven. Anders is dat bij het boekje “Het voetbalspel – een wegwijzer” dat verscheen in de serie “Weten en Kunnen” in 1924. Daarin schreef ir. Jan Willem Kips: “Volgens overlevering zou reeds omstreeks 1865 in Enschedé, door Engelschen, die daar in het textielbedrijf werkzaam waren, en in Vianen, aan een kostschool, zijn voetbal gespeeld”. De ingenieur Kips moet geweten hebben wat hij schreef, want hij was toen voorzitter van de Nederlandse Voetbalbond (NVB).
Het verhaal van Pim Mulier en zijn HFC op de Koekamp in Haarlem was in die dagen al gemeengoed. Maar waarom dat verhaal de voorkeur kreeg over de veel eerder gespeelde wedstrijd in Enschede is een vraag. Het lijkt erop dat men best wist dat er eerst gespeeld was in Enschede, maar dat de wens de vader was van de gedachte. In het boekje “De beteekenis van het voetbalspel en hoe dit gespeeld wordt (wenken voor voetballers en scheidrechters)” van 1919 staat:
“Een andere hypothese vertelt, dat er al vóór die Koekampsche voetballerij in Enschedé gespeeld is, waar het spel werd gebracht door Engelsche fabrieksarbeiders, die daar tijdelijk in dienst van de Nederlandsche fabrikanten waren.
Ik houd ’t er voor, dat de eerste hypothese de juiste is; men gelooft gaarne wat men wenscht en ik zou het den heer Mulier, die nu nog steeds op de bres staat, als de N.V.B. bedreigt wordt, zoo hartelijk gunnen de brenger te zijn van het spel in Nederland” (Meerum Terwogt, 1919).
En nog veel eerder, in “Het boek der Sporten” in 1900: “De traditie leert ons, dat ergens in Haarlem het voetbalvuurtje het eerst is aangelegd, ongeveer in den jare 1879 – ’80. Aldus Mulier, de waardige vader van den Hollandsche Voetbalsport. Ofschoon beweerd is, dat ook het oosten als punt van uitgang moet beschouwd worden, achten wij toch de verklaring van den verdienstelijke eere-voorzitter van den bond voor het betrouwbaarst. Het was rugby wat er gespeeld werd onder knapen van 13 á 14 jaar, die de fondamenten legden voor de Haarlemsche Football Club” (Feith, 1900).
Intussen weten wij dus dat er aan de verklaring van de heer Mulier nogal wat haken en ogen zitten (Horn, 2004, Borst et al., 2017, Luitzen & Zonneveld, 2018). De gemiddelde rugbyer zal er niet wakker van liggen. Het betreft immers een andere sport. Maar als het voetbal die wedstrijd in 1865 niet wil hebben, dan willen wij rugbyers ‘m wel hebben. Daar zijn twee redenen voor. De eerste is eenvoudig dat het hier een wedstrijd tussen volwassenen betreft en niet wat kinderen die iets doen met een bal ,waar toch in alle andere gevallen sprake van lijkt. Maar de belangrijkste reden is het jaartal.
In 1865 waren rugby en voetbal namelijk nog dezelfde sport. De Football Association (FA) was op 26 oktober 1863 opgericht in Londen. De oprichtende verenigingen waren Barnes, Civil Service, Crusaders, Forest of Leytonstone, N.N. (No Names) Club, Crystal Palace (de originele, niet de huidige voetbalclub), Blackheath, Kensington School, Perceval House, Surbiton en Blackheath Proprietary School. De meeste van deze verenigingen bestaat niet meer, of is nu lid van de Rugby Union. Civil Service is de enige van die verenigingen die nu nog voetbal speelt, maar ze speelt ook nog steeds rugby (de vereniging is in de loop der tijd gesplitst). De splitsing van football in voetbal en rugby zou niet eerder plaatsvinden 1871, met de oprichting van de Rugby Union. Jaren na de wedstrijd in Enschede.
De wedstrijd die in 1865 is gespeeld in Enschede is dus evengoed de eerste rugbywedstrijd als dat zij de eerste voetbalwedstrijd zou zijn. Het feit dat de betrokken spelers uit Lancashire kwamen, maakt het alleen maar aannemelijker dat het een rugbywedstrijd betreft. Lancashire was veel meer rugbyland, dan voetballand (de meeste clubs in die regio zouden uiteindelijk, na 1895, rugby league gaan spelen).
Laat voetbal hun HFC van twintig jaar later, of het kinderspel van een eeuw eerder, maar de eerste rugbywedstrijd in Nederland werd in 1865 gespeeld in Enschede.
Bronnen
Adriani Engels M.J. (1960) Honderd Jaar Sport; A.J.G. Strengholt; 1960.
Borst H., Spaan H. & Nieuwkerk van M. (2017) Hoe Cru14ff aan dat diploma kwam; Hard Gras no. 112; Ambo-Anthos uitgevers; februari 2017.
Bosch van den, D. (2018) ‘Eerste voetbalwedstrijd ooit moet worden overgespeeld’; Omroep West; https://www.omroepwest.nl/nieuws/3716013/Eerste-voetbalwedstrijd-ooit-moet-worden-overgespeeld; 31 oktober 2018.
Edelman R. & Wilson W. (2017) The Oxford Handbook of Sports History; Oxford Handbooks; 31 augustus 2017.
Feith J. (red.) (1900) Het boek der Sporten; Van Holkema & Warendorf; 1900.
Gammelsaeter H. & Senaux B. (2011) The Organisation and Governance of Top Football Across Europe: An Institutional Perspective; Routledge; 7 juli 2011.
Horn van N. (2004) 125 jaar voetbal in Nederland?; de Sportwereld; https://www.desportwereld.nl/wp-content/uploads/Horn-Voetbal-in-Nederland-DeSportwereld-35-dec-2004-5.pdf; december 2004
Kips J.W. (1924) Het voetbalspel – een wegwijzer; Weten en Kunnen No. 122; Kosmos; 1924.
Koopmans J.W. (2015) Historical Dictionary of the Netherlands (3rd ed.); Historical Dictionaries of Europe; Rowman and Littlefield; 2015.
Luitzen J. & Zonneveld W. (2018) Hoe Voetbal verscheen in Nederland; de Sportwereld #87-88; Stichting de Sportwereld; najaar 2018.
Meerum Terwogt H.A. (1919) De beteekenis van het voetbalspel en hoe dit gespeeld wordt (wenken voor voetballers en scheidrechters); Sijthoff’s Bibliotheek voor Lichamelijke Opvoeding; Tweede deel; Sijthoff’s Uitgeversmaatschappij; 1919.
Meerum Terwogt H.A., Nijland G.J. & Lauer L. (red.) (1927) Nationaal Sport Gedenkboek; Koloniale Boek Centrale; 1927.
Murray B. & Murray W.J. (1998) The World’s Game: A History of Soccer; University of Illinois Press; 1998.
Nieuwenhof van den F. (2014) Voetbalgeschiedenis deel 1; Voetbal International; 3 maart 2014.
NOS (2018) ‘Eerste voetbalwedstrijd op Nederlandse bodem was in 1789’; NOS; https://nos.nl/artikel/2257326-eerste-voetbalwedstrijd-op-nederlandse-bodem-was-in-1789.html; 31 oktober 2018.
Timmers F. (2018) Enschede had het allereerste voetbalduel kunnen hebben; Tubantia; https://www.tubantia.nl/enschede/enschede-had-het-allereerste-voetbalduel-kunnen-hebben~a10247b1/; 5 oktober 2018.
Velden van der T. (2018) EFC PW uit Enschede speelt allereerste Nederlandse voetbalwedstrijd nog een keer; RTV Oost; https://m.rtvoost.nl/nieuws/299031/EFC-PW-uit-Enschede-speelt-allereerste-Nederlandse-voetbalwedstrijd-nog-een-keer; 21 september 2018.